سوره فاتحه
| < - بقره > | |
|---|---|
|
| |
| شماره سوره | ۱ |
| جزء | ۱ |
| نزول | |
| ترتیب نزول | ۵ |
| مکی/مدنی | مکی |
| اطلاعات آماری | |
| تعداد آیات | ۷ |
| تعداد کلمات | ۲۹ |
| تعداد حروف | ۱۴۳ |
سوره فاتحه یا حمد نخستین سوره قرآن کریم، ملقب به ام الکتاب، از سوره‌های مکی و در جزء یک قرار دارد. این سوره از سوره‌های «قصار» است که در عین اختصار، بنا بر روایات، در معنا بزرگ و اساس قرآن است. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب خوانده می‌شود و محتوای اصلی آن، توحید و حمد خداوند است.
در فضیلت این سوره آمده است، نزول آن باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد. خواندن سورهٔ حمد در رکعت اول و دوم نمازهای واجب و مستحب، واجب است. خواندن این سوره بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در قبر، مستحب است.
معرفی
- نام‌ها و سبب نامگذاری
نام اصلی این سوره، به این جهت که اولین سوره قرآن است و قرآن با آن گشوده می‌گردد، فاتحة الکتاب است. این سوره نخستین سوره کاملی است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد.
ارزش و اهمیت خاص این سوره باعث شده بیش از بیست نام برای آن ذکر شود که مشهورترینِ آنها عبارتند از: حمد، ام القرآن، سبع المثانی، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه(تعویذ کننده و پناه‌دهنده).
- محل و ترتیب نزول
سوره حمد دو بار نازل شده است، یک بار ابتدای بعثت در مکه و بار دیگر پس از تغییر قبله در مدینه نازل شد؛ به همین جهت، به آن مثانی هم می‌گویند؛ البته از آن رو که اولین بار در مکه نازل شده، آن را سورهٔ مکی می‌خوانند. این سوره، نخستین سوره قرآن به ترتیب مصحف و بر اساس برخی روایات پنجمین سوره به ترتیب نزول و اولین سوره کامل نازل شده است.
- تعداد آیات و کلمات
سوره فاتحه ۷ آیه، ۲۹ کلمه و ۱۴۳ حرف دارد. این سوره به لحاظ لفظ و حجم، از سوره‌های کوچک قرآن یا مفصلات است و در میان مفصلات نیز از سوره‌های «قصار» به شمار می‌آید. بر طبق روایات، این سوره در عین اختصار، در معنا بزرگ و «ام الکتاب» و اساس قرآن است.
اهمیت
سوره حمد در زندگی دینی و فرهنگی مسلمانان اهمیت فراوانی دارد. این سوره در نمازهای پنجگانه، ده بار بر طبق فقه امامیه و ۱۷ بار بر طبق فقه اهل سنت قرائت می‌شود. امام رضا(ع) قرائت این سوره را در ابتدای نماز به دلیل وجود تمامی خیر و حکمت دنیا و آخرت به صورت یکجا در این سوره می‌داند به صورتی که هیچ کلامی به جامعیت آن نمی‌رسد.
نویسنده تفسیر المیزان می گوید خدواند در این سوره چگونگی حمد و ستایش خودش را به بنده اش تلقین کرده است وبه او آموخته است که در مقام عبودیت و بندگی ادب بندگی چه اقتضا می کند.
محتوا
محتوای اصلی سورهٔ فاتحه، توحید، حمد خداوند، عبادت، استعانت و طلب هدایت از خدا است. علامه طباطبایی می گوید: چون از جمله «ایاک نعبد» (فقط تو را عبادت می کنیم) ممکن است ادعای استقلال بنده در عبادت خدا به ذهن بیاید به همین جهت بلا فاصله در جمله بعد باگفتن «ایاک نستعین »(فقط از تو استعانت می جوییم) به بنده تلقین شده که بگوید در همین عبادت هم از خدا استعانت می طلبد و هیچ گونه استقلالی درهیچ شأنی ندارد. در این سوره از اوصاف خدا، اوصاف و نشانه‌های بندگان صالح خدا، تبیین مسئله هدایت و صراط مستقیم در قالب دعا و ابراز تنفر از کج‌روی و گمراهی سخن به میان آمده است.
اين سوره را می‌توان به دو بخش تقسيم کرد: بخشى که از حمد و ثناى خدا سخن می‌گويد و بخشى که نيازهاى بنده را مطرح می‌کند. در حدیث قدسی آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بندهام تقسيم كرده‌ام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.
قرائت
قرائت(مالک یوم الدین) در سوره حمد از موارد اختلافی است علامه طباطبایی بر این باور است که هم قرائت (مالک) وهم قرائت(ملِک) هر دو صحیح است اما قرائت (مَلِک) با عرف و لغت سازگار تر است چون مَلِک به معنای پادشاه است که نسبت به یک عصر و دوره زمانی داده می شود دراین آیه نیز ملک بودن و پادشاهی و فرمانروایی خدا را به روز قیامت نسبت داده است. سید محمدحسین حسینی تهرانی نیز از وی نقل کرده که گفته است: رواياتی داريم كه می‌گويند: رسول خدا هم مَلِك مي‌خوانده‌اند و هم مَالِك و از قاریان هفت‌گانه چهارتايشان مَلِك خوانده‌اند و دیگران مالك خوانده‌اند؛ اعتبار هم با ملك مساعدتر است، به‌جهت آنكه يَوْم را معمولاً به مالك نسبت نمي‌دهند به مَلِك مي‌دهند، می‌گويند: شاه فلان يَوم نه مالك فلان يَوم.مرحوم سید علی قاضی طباطبایی رحمةُ الله عليه هم در نماز مَلِك مي‌خوانده‌اند. و در تفسير «كشّاف» وجوهی ذكر مي‌كند كه مَلِك أشمل و اعمّ و انسب است.
| آداب ستایش و بندگی خدا | |||||||||||||||||||||||
| گفتار دوم؛ آیه ۵-۷ وظایف بندگان در برابر خدا | گفتار اول؛ آیه ۲-۴ دلایل شایستگی خداوند برای پرستش | مقدمه؛ آیه ۱ به نام خدای دارای همه کمالات | |||||||||||||||||||||
| وظیفه اول؛ آیه ۵ پرستش و بندگی خدا | دلیل اول؛ آیه ۲ ربوبیت گسترده خدا | ||||||||||||||||||||||
| وظیفه دوم؛ آیه ۵ یاری خواستن از خدا | دلیل دوم؛ آیه ۳ رحمت بی‌کران خدا | ||||||||||||||||||||||
| وظیفه سوم؛ آیه ۶-۷ درخواست هدایت از خدا | دلیل سوم؛ آیه ۳ رحمت پیوسته خدا | ||||||||||||||||||||||
| دلیل چهارم؛ آیه ۴ مالکیت خدا در روز جزا | |||||||||||||||||||||||
احکام
- آموختن و درست‌خواندن سوره حمد و قرائت آن در رکعت اوّل و دوم نمازهای واجب و مستحب، بر مکلَّف واجب است.
- نمازگزار در رکعت سوم و چهارم، بین خواندن حمد و تسبیحات اربعه مخیَّر است. در اینکه بهتر، خواندن حمد است یا تسبیحات اربعه، اختلاف است.
- گفتن «أَعُوذُ بالله‌ِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ»، پیش از تلاوت حمد در رکعت اوّل نماز و گفتن «الحمد لله رب العالمین» پس از حمد مستحب است؛ ولی گفتن آمین پس از خواندن سوره حمد در نماز، حرام و موجب بطلان نماز است.
- اکتفا به حمد در نافله‌ای که در آن قرائت سوره خاصی وارد نشده، جایز است.
- تلاوت سوره حمد در موارد بسیاری، از جمله بر بالین بیمار، هنگام گذاشتن مرده در قبر و برداشتن تربت از حائر حسینی مستحب است.
«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»، در نماز امام زمان(عج)
برخی از منابع حدیثی، خواندن نمازی را سفارش کرده‌اند که در آن آیه «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» صد بار تکرار می‌شود. در این نماز که به نماز امام زمان شهرت دارد، در هر رکعت، در سوره حمد، این آیه صد بار خوانده می‌شود. قطب الدین راوندی و سید بن طاووس از جمله راویان حدیث نماز امام زمان(عج) هستند.
تفاسیر
این سوره در کتب تفاسیر کل قرآن تفسیر شده است. علاوه بر آن تفاسیر مستقلی نیز بر آن نوشته شده است، از جمله:
- العروة الوثقی در تفسیر سوره حمد [چاپ سنگی]، اثر شیخ بهائی؛
- اع‍ج‍ازال‍ب‍ی‍ان فی تفسیر ام‌ال‍ق‍رآن، اثر ص‍درال‍دی‍ن ق‍ون‍وی، با تصحیحِ ج‍لال‌ال‍دی‍ن آش‍ت‍ی‍ان‍ی؛
- پ‍رت‍وی از تفسیر سوره حمد، یا ل‍م‍ع‍ةٌ فی تفسیر الحمد، اثر م‍ح‍م‍دک‍اظم (ع‍م‍ادال‍دی‍ن) ج‍زای‍ری؛
- تفسیر سوره مبارکه حمد، اثر سید عزالدین حسینی زنجانی؛
- ف‍ات‍ح‍ه‌‌ال‍ک‍ت‍اب: تفسیر سوره ش‍ری‍ف‍ه حمد، اثر سید عبدالحسین دستغیب.
- تفسیر سوره حمد، اثر امام خمینی.
فضیلت و خواص
روایات زیادی در فضیلت و اهمیت این سوره وارد شده است. طبق روایتی جبرئیل به پیامبر اسلام(ص) اشاره دارد که نزول این سوره باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد و در روایتی آن را شفای هر دردی دانسته است. در روایتی از امام صادق(ع) است که اگر سوره حمد ۷۰ بار بر مرده ای خوانده بشود و او زنده شود تعجب نکنید. امام علی(ع) از پیامبر اسلام(ص) نقل می‌کند که سوره حمد از گنج‌های عرش الهی بوده و خداوند آن را به پیامبرش اختصاص داده است و او را با هیچ پیامبر شریک نساخت جز بسم الله که فقط آن را به سلیمان داد... هر کسی با اعتقاد به دوستی و پیروی محمد و آل پاکش آن را بخواند در مقابل هر حرف آن حسنه‌ای به او عطا می‌کند که بهتر است از دنیا و آنچه در آن هست...
پیامبر (ص) سورهٔ فاتحه را بهترین سوره قرآن دانسته و فرموده است: در تورات و انجیل و زبور و قرآن، سوره‌ای مانند آن نازل نشده است. بنا بر حدیث دیگری از پیامبر (ص)، ثواب قرائت سوره فاتحه، برابر با ثواب قرائت دو سوم قرآن و ثواب صدقه‌دادن به همه مؤمنان است.
امام جعفر صادق(ع) هم درباره سوره فاتحه فرموده است که هر کس آن را قرائت کند، خداوند راه رسیدن به خیر دنیا و آخرت را برای او باز می‌کند. او همچنین فرموده است که اسم اعظم خدا در این سوره تقسیم شده است. شیخ مفید در کتاب اختصاص حدیثی نقل می‌کند که در آن، پیامبر (ص) در پاسخ به پرسشی دربارهٔ پاداش قرائت سورهٔ فاتحه، ثواب آن را برابر با پاداش قرائت همه کتاب‌های آسمانی معرفی کرده است.
سوره حمد در ادبیات
به اعتقاد برخی محققان در ادب فارسی، بسمله سوره حمد بر سرآغاز بسياری از مثنوی‌های حماسی و غنايی و الحمدالله رب العالمين تقريباً بر يكايك آثار منثور كلاسيك و بخش پايانی سوره حمد كه نيايش است، بر آغازيه های نظم، تأثير بيشتری داشته است.آنان بر این باورند که در بين آغازيه‌های كتاب‌های آسمانی، سوره حمد را بايد بی‌مانند ترين آغازيه دانست، زيرا اين سوره توانسته است هر سه ساختار آغازيه یعنی تسميه (آغاز كار با نام خدا يا بسمله گفتن)، تحميد(ستايش) و نيايش را به زيباترين شكل ممكن كنار يكديگر قرا دهد. نمونه هایی از اشعار شاعران :
ـ بسم االله الرحمن الرحيم/ هست كليـد درِگنجِ حكيم /نظامی
ـ عُقده گشای همه امر عظيم/ بسم االله الـرحمن الرحيم/محمد قاسم هالائی سندی
ـ مَطلـعِ ديباچه ی حمد قديم /هست بسم االله الرحمن الرحیم/نقشبندی
ابتدای سخن به نام خداست/ آنكه بی مثل و شِبه و بی همتاست/ سنايی غزنوی
اَلحمد للهِ رب العالَمين علي/ ما دَرّ من نعمةٍ عزَّ اسمه و علا/ سعدی
متن و ترجمه فارسی سوره
سوره حمد
| بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ﴿١﴾ | به نام خداوند رحمتگر مهربان(١) |
|---|---|
| اَلْحَمْدُ لِلَّـهِ رَ‌بِّ الْعَالَمِينَ ﴿٢﴾ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ ﴿٣﴾ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿٤﴾ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿٥﴾ اهْدِنَا الصِّرَ‌اطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴿٦﴾ صِرَ‌اطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ ﴿٧﴾ | ستايش خدا را كه پروردگار جهانيان، (٢) [خداوند] رحمتگر مهربان، (٣) مالك [و پادشاه] روز جزا [است]. (٤) تو را مى پرستيم تنها و بس، بجز تو نجوييم يارى ز كس. (٥) به راه راست ما را راهبر باش، (٦) راه آنهايى كه برخوردارشان كرده اى، همانان كه نه درخور خشم اند و نه گمگشتگان. (٧) |
| سوره پیشین: — | سوره فاتحه سوره‌های مکی • سوره‌های مدنی | سوره پسین: سوره بقره |
|
١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس | ||
تک‌نگاری
- تفسیر سوره حمد، امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ شانزدهم ١٣٨٩ش ٢٧٥ صفحه.
- تفسیر سوره مبارکه حمد، سید حسن سعادت مصطفوی، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول ١٣٩٤ش ٦٤ صفحه.
پانویس
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.
- ↑ محققیان، «سوره حمد»، ص۷۲۵؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.
- ↑ قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه: بهاءالدین خرمشاهی، ذیل سوره فاتحه.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۱۹، نشر اعلمی بیروت، ۱۳۹۳ق.
- ↑ محققیان، «سوره حمد» ص۷۲۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج۱، ص۲۶، نشر اعلمی بیروت، ۱۳۹۳ق.
- ↑ خرمشاهی، «سوره فاتحه»، ص۱۲۳۶.
- ↑ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۴؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج۱، ص۲۲
- ↑ حسینی طهرانی، سیدمحمدحسین، مهر تابان، ص۴۰۵
- ↑ خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۰۰.
- ↑ علامه حلّى، تذكرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۳۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۲۸۴-۲۸۶.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۳۱۹-۳۳۱.
- ↑ امام خمينى، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۵۹، مسئلهٔ۱۰۱۷.
- ↑ الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، العروة الوثقى، ج۲، ص۵۳۲
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲-۱۱.
- ↑ طباطبايى يزدى، العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۰۱.
- ↑ طباطبايى يزدى، العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ طباطبايى يزدى، العروة الوثقى، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۱۹.
- ↑ حرّ عاملى، وسائل الشيعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۳۱.
- ↑ سید ابن طاووس، جمال الأسبوع، دار الرضی، ص۲۸۰؛ سید بن طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۴؛ کفعمی، البلد الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۱۶۴؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ۱۴۰۷ق، ص۸۹.
- ↑ سید ابن طاووس، جمال الأسبوع، دار الرضی، ص۲۸۰؛ سید بن طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۴؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ۱۴۰۷ق، ص۸۹.
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۹۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص ۶۲۳، حدیث۱۶
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۴۱۳ق، ۱۷۶.
- ↑ طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۸.
- ↑
- ↑
- ↑ تأثير ساختار سه گانه ی سوره ی حمد بر آغازيه‌های نظم و نثر فارسيhttps://www.anjomanfarsi.ir/pdf/pa5/pa5%20(48).pdf
- ↑ تأثير ساختار سه گانه ی سوره ی حمد بر آغازيه های نظم و نثر فارسی دكتر محمد ريحانی غلام رضا معروف
- ↑ پاتوق کتاب فردا
- ↑ پاتوق کتاب فردا
- ↑ ابوالقاسم محمود بن عمر خوارزمی معتزلی معروف به جارالله زمخشری ۴۶۷-۵۳۸ق .
- ↑ از آنجا که در احادیثی از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، قرائت قرآن برای مردگان، توصیه شده است در مراسم ختم اموات یا بر سر قبر آنان، شرکت‌کنندگان، برخی از سوره‌های قرآن را قرائت می‌کنند.( بحار الأنوار، ج۹۹، ص۳۰۰ )و به علت آنکه در اینگونه موارد، غالباً سوره حمد خوانده می‌شود، به این عمل، فاتحه‌خوانی می‌گویند.تعبیر فاتحه‌خوانی گاهی برای مجالس ختم اموات هم به کار می‌رود.[نیازمند منبع]
- ↑ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ قُرِئَتِ الْحَمْدُ عَلَى مَيِّتٍ سَبْعِينَ مَرَّةً ثُمَّ رُدَّتْ فِيهِ الرُّوحُ مَا كَانَ ذَلِكَ عَجَباً.این روایت بدین معنی نیست که هر کس ۷۰ مرتبه سوره حمد را بر مرده ای بخواند آن مرده زنده می شود بلکه به معنای ارزش و قابلیت و تاثیر این سوره است که البته برای تاثیر نهایی شرایط یگر هم لازم است و در نهایت اذن الهی برای تاثیر گذاری هر چیزی در تمام هستی لازم است.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
- قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه نامه، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، جامی، نیلوفر، ۱۳۷۶ش.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان في تفسير القرآن، قم، موسسه بعثت، ۱۴۱۵ق.
- حرّ عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، قم: مؤسسه آل البيت،چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حلّى، حسن بن يوسف بن مطهر اسدى، تذكرة الفقهاء، قم: مؤسسه آل البيت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم: نشر نشرا، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، «سوره فاتحه»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- سید ابن طاووس، رضی الدین علی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
- سید بن طاووس، رضی الدین علی، مهج الدعوات و منهاج الدعوات، قم، دار الذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طباطبايى يزدى، سيدمحمدكاظم، العروة الوثقى فيما تعم به البلوى(المحشّٰى)، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، الدعوات(سلوة الحزین)، قم، انتشارات مدرسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۷ق.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، تحقیق سيدابراهيم ميانجي و محمدباقر بهبودی، دارالاحیاء التراث، ١٤٠٣ق/١٩٨٣م.
- محققیان، رضا، «سوره حمد»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، حوزه علمیه، ۱۴۱۰ق.
- مفيد، محمد بن محمد، الإختصاص، تحقیق علی اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم، المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- موسوى خمينى، سيد روح الله، توضیح المسائل(مُحَشّی)، تحقیق سيد محمد حسين بنى هاشمى خمينى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- منبع بخش احکام:
پیوند به بیرون